Osmanlı İmparatorluğu‘nun mağlubiyetle ayrıldığı I. Dünya Savaşı‘nın ardından, 1918 Kasım’ında düzenlediği kongreyle kendini fesheden İttihat ve Terakki Cemiyeti‘nin üyeleri birkaç gruba bölünmüştü. Bir grup padişahla iş birliğine başlamış, cemiyetin liderlerinden oluşan grup yurt dışına kaçmış, üçüncü grup ise Kurtuluş Savaşı kadrosuna katılmıştı. Son grup da kendi içinde, millî bir devlet kurmaya tamamen taraftar olanlar ve millî hareketin zaferinden sonra eski sistemin yeniden kurulmasını isteyenler olarak ikiye ayrılmaktaydı.
29 Kasım 1922’de İstanbul’da, Kara Kemal Bey’in başkanlığında eski cemiyet üyelerinin katılımıyla gizli bir toplantı gerçekleştirildi. Mustafa Kemal Paşa tarafından, cemiyetin yeniden kurulma faaliyetlerinin önüne geçilmesi amacıyla İstanbul’a gönderilen Kılıç Ali Bey ve Ali İhsan Bey’in Kara Kemal Bey ile yaptığı görüşmeler sonrasında da bu gizli faaliyetlere son verilmedi. 1923 genel seçimleri öncesinde bir makale yayınlayan İttihat ve Terakki Cemiyetine mensup gazeteci ve eski İstanbul milletvekili Hüseyin Cahit Bey, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bu seçimlere katılmayacağını yazmıştı. Feshedilmiş bir parti adına yazılar yayınlayan Hüseyin Cahit Bey, 7 Mayıs 1925 tarihinde Çorum’da müebbet sürgün cezasına çarptırılmış, gazetesi Tanin ise 16 Nisan 1925’te kapatılmıştı.
Merkezî yönetime karşı Şubat 1925’te başlatılan ve 1925 ilkbaharında bastırılan Şeyh Said İsyanı sonrasında, 4 Mart 1925’te çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanılarak muhalif basın susturulmuş, 17 Kasım 1924’te kurulan ve bünyesinde bazı eski İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerini barındıran Kâzım Karabekir Paşa başkanlığındaki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası da “dinî hislere gönderme yaparak isyanı desteklediği” gerekçesiyle 3 Haziran 1925’te kapatılmıştı. Ancak parti milletvekilleri, bağımsız olarak Türkiye Büyük Millet Meclisindeki varlıklarını sürdürmeye devam etti. Partinin kapatılmasının ardından eski İttihat ve Terakki Cemiyetinin Cumhuriyet Halk Fırkası’na katılmayan bazı üyeleri, gizli bir muhalif hareket olarak İstanbul’da bulunmaktaydı.
Diğer taraftan 7 Mayıs 1926’da Ankara’dan ayrılarak ülkenin çeşitli yerlerine trenle ziyaretler düzenlemeye başlayan Mustafa Kemal Paşa, 8 Mayıs’ta Eskişehir ve Afyonkarahisar’dan geçerek Akhisar’a, oradan da Konya’ya vardı. 9 Mayıs’ta Tarsus’a, 10 Mayıs’ta Mersin’e, 16 Mayıs’ta Adana’ya, 18 Mayıs’ta tekrar Konya’ya, 20 Mayıs’ta Bursa’ya, 13 Haziran’da ise Balıkesir’e uğramış; 14 Haziran’da ise İzmir’e geçmeyi planlamıştı.
Balıkesir’de bulunduğu sırada Mustafa Kemal Paşa, İzmir Valisi Kâzım (Dirik) Bey tarafından gönderilen ve kendisine karşı İzmir’de suikast düzenleneceği bilgisini içeren bir telgraf aldı. Bu telgrafta bahsi geçen suikast planını ortaya çıkaran mektup, planda görev alan isimlerden biri olan Giritli Şevki adlı bir motorcu tarafından yazılmıştı. Telgraf üzerine 15 Haziran gecesini Balıkesir’de geçirmesinin ardından Mustafa Kemal Paşa, yarım kalan gezisine devam etmek ve yaşananlar hakkında daha detaylı bilgiye sahip olmak için 16 Haziran günü İzmir’e geldi. Diğer taraftan 14 Haziran günü Başbakan İsmet Paşa da, İzmir’den aldığı telgraflarla suikast olayını öğrenmişti. İsmet Paşa’nın istiklâl mahkemesi savcı ve yargıçlarına kendisine gelen telgrafları göstermesinin ardından ilk iş olarak kapatılmış olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası milletvekillerinin tümünün tutuklanmasına, evlerinin aranmasına ve bulunan belgelerin İzmir’e gönderilmesine karar verildi. İstiklâl Mahkemesi heyeti ise İzmir’e hareket etti ve 17 Haziran günü İzmir’e vardı.
Suikastın öğrenilmesinin ardından telgrafta geçen isimlerin yakalanması için harekete geçen İzmir polisi, ilk olarak Ziya Hurşit Bey’i kaldığı Gaffarzâde Oteli’nde, yatağının altına sakladığı silah ve bombalarla birlikte yakaladı. Laz İsmail, Gürcü Yusuf ve Çopur Hilmi, Ragıp Paşa Oteli’nde; Sarı Efe Edip Bey ise İstanbul’daki Bristol Oteli’nde tutuklandı. Diğer taraftan istiklâl mahkemesi heyeti Ankara’dan ayrılmadan önce, eski Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Kastamonu milletvekili Halit Bey hariç Türkiye Büyük Millet Meclisi toplantılarına katılmayı sürdüren tüm eski Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası milletvekillerinin ve birtakım eski İttihat ve Terakki Cemiyeti üyesinin tutuklanmasına karar vermişti. Tutuklananlar arasında Kurtuluş Savaşı’nda yer alan Kâzım Karabekir Paşa, Ali Fuat Paşa, Cafer Tayyar Paşa, Bekir Sami Bey, Rüştü Paşa, Refet Paşa ile eski maliye bakanı Cavid Bey de vardı. Ancak Başbakan İsmet Paşa, Ankara’da tutuklanan Kâzım Karabekir Paşa’yı, suçluluğuna inanmadığı ve milletvekili dokunulmazlığının böyle bir tutuklamanın önünde bulunduğu gerekçesiyle serbest bıraktırdı. İstiklâl Mahkemesi ile arasında geçen görüşmelerde İsmet Paşa’ya dokunulmazlığın bu olaylarda işe yaramayacağı, gerekirse kendisinin dahi tutuklanabileceği söylendi. Araya Mustafa Kemal Paşa’nın girmesiyle İzmir’e giden İsmet Paşa, mahkemenin sonucunu bekleyeceği yönünde açıklamada bulundu. Suikast girişimi ve faillerin yakalandığı bilgileri, 18 Haziran günü Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde yayınlanan bir bildiri ile kamuoyuna duyuruldu. İstiklâl Mahkemesinin Anadolu Ajansı’na verdiği listeye göre ilk tutuklama dalgasında Ankara, İzmir ve İstanbul’da toplam kırk dokuz kişi tutuklanmıştı. Girişimin kamuoyu tarafından öğrenilmesinin ardından başta İzmir olmak üzere ülkenin farklı yerlerinde çeşitli gösteriler düzenlendi.
Duruşmalar 26 Haziran günü, Elhamra Sineması salonunda başladı. İstiklâl Mahkemesi heyetinin başkanlığını Afyonkarahisar milletvekili Kel Ali yaparken, üyeliklerini Gaziantep milletvekili Kılıç Ali ve Aydın milletvekili Reşit Bey, yedek üyeliğini Rize milletvekili Laz Ali, savcılığını ise Denizli milletvekili Necip Ali Bey yapmaktaydı. Mahkeme üyelerinin dördünün adının Ali olması sebebiyle mahkeme, “Aliler Mahkemesi” olarak da adlandırılmıştı. Zanlılar, doğrudan suikastta görev alanlar, suikastı hazırlayıp kışkırtanlar, suikasta doğrudan katılmayan ancak Türk inkılabına ve Mustafa Kemal Paşa’ya karşı olan eski İttihatçılar ve kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası üyeleri ve paşalar olmak üzere dört gruba ayrılarak yargılandı.
Yapılan yargılamalar sonucunda, savcı Necip Ali Bey’in hazırladığı iddianamede suikast girişiminin kimler tarafından, nasıl ve ne zaman planlandığı sanıkların ifadelerine göre yer aldı. Bu iddianameye göre suikast ilk önce Ankara’da yapılmak istenmiş ve Türkiye Büyük Millet Meclisi I. dönem Lazistan milletvekili olarak görev yapan Ziya Hurşit Bey, hırsızlıktan sabıkalı Laz İsmail ve Gürcü Yusuf’un bu amaç doğrultusunda, İzmit milletvekili Ahmet Şükrü Bey’in maddî yardımlarıyla Ankara’ya hareket ederek buradaki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası genel merkezinde misafir olarak kalmıştı. Daha sonra Ahmet Şükrü Bey’in evinde yapılan konuşmalarda suikastın yeri için önce Eskişehir milletvekili Arif Bey’in Çankaya yolu üzerindeki köşkünün yolu üzerindeki bahçesi ve dolayları, sonra da Türkiye Büyük Millet Meclisi binası ve bakanlar kurulunun toplandığı bina ile Anadolu Kulübü düşünülse de Ziya Hurşit Bey’in kardeşi olan Ordu milletvekili Faik Bey durumdan haberdar olarak kendilerini engelledi. Erzincan milletvekili Sabit Bey’in de kendilerini ihbar ile tehdit etmesi üzerine bu plandan vazgeçildi. Suikastın daha sonra Bursa’da yapılması düşünüldüyse de Laz İsmail dikkat çekmemek için yanına Naciye Nimet isimli bir kadını alarak burada yaptığı incelemeler sonucu şehrin böyle bir plan için uygun olmadığını tespit etti. En sonunda suikastın İzmir’de yapılması kararlaştırıldı. İstanbul’daki Ahmet Şükrü Bey’den gerekli cephane ve parayı alan Ziya Hurşit Bey, Laz İsmail ve Gürcü Yusuf, 15 Haziran’da Gülcemal vapuruyla İzmir’e geldi ve suikast için gerekli hazırlıkları yapmaya başladı. İzmir’e gelindiğinde Ziya Hurşit Bey Gaffarzâde Oteli’ne, Laz İsmail ile Gürcü Yusuf ise Ragıp Paşa Oteli’ne yerleşti.
Kaynak: Anumyan, Meline (9 Nisan 2013). “İttihatçıların 1926 Yargılamaları”. s. 284. 7 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2013.
Aykut FİLİZ
